Joanna Rajkowska (ur. 1968 w Bydgoszczy, mieszka i pracuje w Londynie i w Warszawie).
Jest autorką projektów publicznych, obiektów, filmów, instalacji oraz efemerycznych akcji i sytuacji realizowanych w przestrzeni miejskiej. Można je interpretować jako współczesne, niepozbawione ironii, wariacje na temat sztuki środowiskowej (community-based art), land-artu i tzw. estetyki relacyjnej, które artystka rozbija na elementy składowe, konsekwentnie stosując taktykę „obserwacji uczestniczącej”.
Rajkowska studiowała malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w pracowni prof. Jerzego Nowosielskiego w latach 1988-1993, jednocześnie studiując historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1987-1992. Artystka otrzymała cenioną w Polsce nagrodę przyznawaną przez tygodnik „Polityka” – Paszport Polityki – w 2007 roku za „niezwykłe projekty realizowane w przestrzeni publicznej, za wyciąganie ręki w kierunku błąkającego się po mieście człowieka” oraz Nagrodę Wielką Fundacji Kultury Polskiej za całokształt twórczości.
Wczesne realizacje Rajkowskiej były rezultatem jej zainteresowań cielesnością, chorobą oraz bezradnością wobec rozpadu ciała, pamięci i atrofii historii. W nowojorskich akcjach-sytuacjach „Let Me Wash Your Hands” i „No Sign of Dying Soon” z pierwszej połowy lat 90. artystka sterylizowała i pieściła ręce widzów w galerii, kazała dezynfekować góry kości grupie swoich przyjaciół ze świadomością bezcelowości tego rodzaju czynności. Ciało i jego pozostałości oraz ulegająca rozpadowi pamięć/historia/tekst pozostaną osią jej twórczości przez następne lata.
Najbardziej znane realizacje Joanny Rajkowskiej „Pozdrowienia z Alej Jerozolimskich” (2002 – do dziś) i „Dotleniacz” (2007) przybrały formę rzeźb społecznych zrealizowanych w przestrzeni miejskiej Warszawy. W obu przypadkach „zaszczepione” w tkance miejskiej obiekty (w przypadku pierwszego projektu była to, obca dla polskiego krajobrazu palma, w drugim staw, nad którym unosiła się mgła zawierająca ozon), stały się pretekstem do budowania nowych rytuałów społecznych, próbą pominięcia języka w komunikacji międzyludzkiej i skierowania uwagi na ciało oraz jego miejsce w przestrzeni miejskiej. Ciało i jego pragnienia miały być generatorem nowego sposobu doświadczania i pamiętania, swego rodzaju nowym początkiem, według słów artystki „momentem zerowania historii”.
Artystka stale zajmuje się problematyką napięć ideologicznych, agresji wobec obcych, trudności z asymilacją. Przykładem tego są takie projekty jak „Literatura patriotyczna”, 2006 (kopie antysemickich książek zakupionych w przykościelnej księgarni, wydrukowane w „lustrzanym odbiciu”),„Azyl dla uchodźców w Uhyst”, 2008 (fikcyjny dom dla uchodźców, zaaranżowany w małej wiosce w Saksonii) czy też „Przejażdżka wokół Wyspy Wojny”, 2004 (rejs statkiem dla mieszkańców Belgradu, będący próbą chwilowej transformacji pamięci o bałkańskich wojnach).
Rajkowska pracowała m. in. z grupą chłopców z obozu dla uchodźców w Jenin na palestyńskim Zachodnim Brzegu (przeprowadzając z nimi warsztaty nad „porzuceniem języka” w opowiadaniu o traumie) oraz z mieszkańcami szwedzkiego miasta Umeå (dla których artystka, bezskutecznie, starała się zbudować sztuczny wulkan).
W 2009 roku Rajkowska stworzyła projekt rzeźby dla szwajcarskiego Berna w postaci gigantycznego nietoperza wiszącego pod mostem, który byłby jednocześnie pojemnikiem na prochy zmarłych. W tym samym roku rozpoczęła negocjacje na temat przekształcenia komina nieczynnej fabryki w Poznaniu w minaret, który był próbą wpleceniem w tkankę miejską elementu „obcego” dla kultury wizualnej w rzymsko-katolickiej Polsce. Oba te projekty nie zostały zrealizowane.
Projekty Rajkowskiej opierają się najczęściej na pracy nad specyficznym miejscem, obciążonym historycznie lub ideologicznie, naznaczonym brakiem tożsamości, traumą lub wyparciem. Jej praktyka polega na próbie zawierzenia intuicyjnej, cielesnej nieomalże odpowiedzi na tego rodzaju miejsca. Artystka tworzy punkty referencyjne, kreuje socjalno-biologiczne „habitaty” i wprowadza ludzi w obszary przez nich zazwyczaj porzucone. Tworzy też postulaty powstania nowych anty-monumentów, miejsc oddanych z powrotem siłom natury (np. „Wąwóz” dla Muzeum sztuki Nowoczesnej w Warszawie, „Swamptown” dla Schlossplatz w Berlinie, „Habitat” dla byłej fabryki Schindlera w Krakowie.)
Polem jej zainteresowań jest również język i jego fizyczność ulegająca, podobnie jak ludzkie ciało, organicznym w swoje naturze procesom: wzrostowi, zwyrodnieniom, chorobom i wreszcie, zanikowi. Projekt ‚Benjamin w Konyi” nad którym Rajkowska pracowała w latach 2009-2010 był refleksją nad rewolucją językową w Turcji i jej konsekwencjami kulturowymi (Rajkowska zleciła tłumaczenie tekstu „O obowiązkach tłumacza” Waltera Benjamina na martwy już język turecki otomański.)
Rajkowska często wykorzystuje motywy autobiograficzne dotyczące historii rodzinnych – np. film „Basia” był zapisem dramatycznego wydarzenia inspirowanego historią choroby i śmierci matki artystki, film „Złoto i srebro” – opowieścią o wycieczce ojca artystki, wspominającego roztrwonioną fortunę i próbę przetrwania podczas wojny, a efemeryczny projekt publiczny „Spluwaczka” – postawieniem kopii spluwaczki dentystycznej pochodzącej z gabinetu pradziadka artystki na swoim miejscu, na którym stała przez dziesiątki lat – na Placu Konstytucji w Warszawie.
Szereg projektów, które powstały w ostatnich latach dla miasta Berlina są namysłem nad ciałem, jego naturalnym biologicznym rytmem a także biopolitycznej relacji z miejscem urodzenia.
Rajkowska postanowiła urodzić dziecko właśnie w Berlinie, zaszczepić życie w miejscu, gdzie prawa do życia wielu ludziom odmówiono (film „Born in Berlin”). Jednocześnie artystka zaprojektowała pokój do umierania dla miejscowego szpitala („Zero Gravity”) i w ramach projektu „Final Fantasies” postanowiła zadać osobom umierającym w hospicjach pytanie: „jak chciałbyś/chciałabyś umrzeć?
(Sebastian Cichocki)
